بررسی آمار مشارکت مقاصد و نیز محصولات صادراتی در رشد ارزشی صادرات کشور و کاهش وزنی آن مطالبی شایسته‌توجه را آشکار می‌کند. نخست مشارکت منفی دو کشور مهم صادراتی یعنی عراق و افغانستان در رشد صادراتی نیم‌ساله ایران است. کاهش صادرات به این دو کشور فعالان اقتصادی را نسبت به ازدست‌رفتن این بازارها نگران کرده است. از میان کالاهای صادراتی نیز گاز طبیعی مایعشده، بنزین، ورق فولادی و پسته، بیشترین تاثیر منفی را بر رشد اقتصادی گذاشته‌اند. در گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران به کشورها و کالاهایی که بیشترین مشارکت مثبت را در رشد صادراتی داشتهاند نیز اشاره شده‌است. از میان کشورها؛ چین، امارات، ترکیه و عمان اهرم‌های رشد صادراتی در نیمه نخست سال بوده‌اند. از میان کالاها نیز پروپان مایعشده، بوتان مایعشده، اوره غیرمحلول در آب و فرآورده‌های نفتی با سهم بالای نفت محرک‌های رشد صادرات بوده‌اند.
بازدارندگان رشد صادراتی
سیاستگذاران در حالی صحبت از پایان خام‌فروشی می‌کنند که همچنان در لیست کالاهای صادراتی این اقلام حضور پررنگ دارند. موضوع دیگر نیز صدور کالاهایی است که وابستگی به نفت دارند. این کالاها که مشتقات نفتی هستند، ارقام صادراتی‌شان در بخش صادرات غیرنفتی محاسبه می‌شود. مساله‌‌‌‌‌ای که در سخنان شهلا عموری، رئیس اتاق بازرگانی اهواز نیز به شفافیت بیان شده است. به گفته این فعال بخش‌خصوصی صادرات غیرنفتی ایران امروز با عدم‌واقع‌بینی روبه‌رو است و این امر ریشه در فرهنگ کاری تصمیم‌گیران حوزه اقتصادی کشور دارد. قطعا تا زمانی‌که میان تولید محصولات نهایی صادراتی و محصولاتی که تحت‌عنوان مواداولیه صادر می‌شوند، تفکیک قائل نباشیم، سیاست‌های تجارت خارجی کشورمان فاقد استراتژی خواهد بود و همین امر موجب بروز مشکلات متعددی برای صادرات می‌شود.
رئیس اتاق بازرگانی اهواز می‌گوید: فقدان استراتژی باعث‌شده تا حجم صادرات محصولات پتروشیمی و مشتقات نفتی درمیان آمار صادرات غیرنفتی قرار بگیرد و بعضا اهداف و چشم‌اندازهای تعیین‌شده ویژه صادرات محصولات نهایی را به انحراف بکشد. به بیان این عضو اتاق بازرگانی مطالبات دولت از صنایع بزرگ و کوچک به یک اندازه است و به دلیل آنکه تولید محصولات پرسود در بخش پتروشیمی، فولاد یا مشتقات نفتی هم به همان میزان، مشمول مطالبات دولتی است این موضوع باعث بی‌انگیزگی در تولید و صادرات محصولات نهایی تولیدی در صنایع کوچک شده است. او ادامه داد: بنابراین خام‌فروشی محصولات صنایع بزرگ باعث انحراف تصمیم‌گیری‌ها و همچنین تضعیف فرصت‌های حمایتی از تولیدکنندگان صنایع کوچک به‌خصوص در بخش صادرات است و همین امر باعث عدم‌توسعه صادرات در کشور شده است.
رئیس اتاق بازرگانی اهواز با بیان اینکه ساختار برنامه‌ریزی در بخش صادرات باید مورد بازنگری قرار گیرد، گفت: در این‌صورت است که با آمار شفاف و روشن، شرایط صادرات غیرنفتی با واقع‌بینی بهتری همراه خواهد بود. البته پس از این واقع‌بینی، نگرانی‌هایی هم پدیدار می‌شود که دلیل آن مشخص‌شدن سهم ناچیز بخش‌خصوصی از صادرات است. او به سیاست خارجی کشور و همبستگی آن با تجارت در جهان نیز پرداخت و گفت: می‌بینیم که کشورهای مختلف تا چه حد بر حضور خود در بازارهای جهانی تاکید می‌کنند و سیاست‌های خارجی خود را در راستای نفوذ روزافزون و مستمر در بازارهای جدید تنظیم می‌کنند.
نقش دولت در تسهیل شرایط تولید و حمایت از فعالان صادراتی و ایجاد بسترهای مناسب از طریق روابط خود با دیگر کشورها در این امر نقشی بی‌بدیل تلقی می‌شود. او به نقش مهم صادرات نیز پرداخت و جز تسهیل فضای کسب‌‌‌‌‌وکار و تسهیل مقررات، ارتقای ارتباطات را مهم‌ترین عامل آن دانست. به باور عموری درمیان همه موضوعات و مقوله‌های اقتصادی که کشورها را به سمت توسعه و رفاه و ثبات اقتصادی می‌کشاند، نقش صادرات از همه تعیین‌کننده‌تر است. بدون‌شک فقط در سایه ارتباطات وسیع و پایدار صادراتی است که تولید محصولات کیفی جان می‌گیرد و اشتغال معنا پیدا می‌کند.
گروه‌های کالایی نقش‌‌‌‌‌آفرین در صادرات
این گزارش به آمار ۲۰قلم کالای مهم در تغییر ارزشی صادرات ایران در نیمه نخست سال۱۴۰۱ و مقایسه آن با مدت مشابه سال‌گذشته پرداخته و سهم ۲۰قلم کالای نخست صادراتی بر اساس بیشترین مشارکت منفی و مثبت را بررسی کرده است. در راس بیست تعرفه هشت‌رقمی با بیشترین مشارکت مثبت در افزایش ارزشی صادرات، پروپان‌مایع قرار گرفته است که با ثبت رقم ۸/ ۵درصد مشارکت مثبت، صدرنشین شده است. در رتبه بعدی بوتان مایعشده ۱/ ۳درصد مشارکت مثبت ثبت کرده و در جایگاه دوم قرار گرفته است.
از پی این دو، اوره غیرمحلول در آب در رتبه سوم ایستاده است و ۷/ ۲درصد مشارکت مثبت در روند صادرات ایران داشته است. در رتبه بعدی فرآورده‌های نفتی با سهم بالای نفت، با ۷/ ۱درصد مشارکت مثبت در رشد صادراتی در جایگاه چهارم ایستاده است. آلومینیوم به‌صورت کارشده در رتبه پنجم قرار دارد، سپس اوره محلول در آب و متانول در رتبه‌‌‌‌‌های بعدی هستند. در ادامه سایر روغن‌های سبک نفتی قرار دارند و پس از آن سایر مخلوط‌‌‌‌‌های هیدروکربوری آروماتیک آمده است.
قیر-نفت در رتبه بعدی جدول نشسته است و پس از آن روغن پایه معدنی، سنگ‌آهن غیر‌از پیریت، آمونیاک بدون‌آب، مفتول از آلیاژ مس و سایر هیدروکربورهای حلقوی قرار می‌گیرند. محصولات نیمه‌تمام از فولاد کم‌کربن، فورفورال و اجزا و قطعات توربوجت‌‌‌‌‌ها یا توربوپراپلرها، شیرخشک صنعتی کم‌چرب و کامپاند پلی‌‌‌‌‌اتیلن روکش سیم و کابل هم در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. چهار کالایی که در صدر گروه بیست تعرفه هشت‌رقمی با بیشترین مشارکت منفی رشد ارزش صادرات طی نیمه نخست سال۱۴۰۱ قرار می‌گیرند، عبارتند از: گاز طبیعی مایعشده با مشارکت منفی ۹/ ۳درصدی، بنزین با مشارکت منفی ۴/ ۲درصدی، ورق فولادی با ضخامت بالا با مشارکت منفی ۹/ ۱درصدی و پسته با پوست با ۱/ ۱درصد مشارکت منفی قرار می‌گیرد.
پس از این اقلام چهارگانه کاتد مس قرار دارد، پس از آن اتیلن‌گلیکول، شمش از آهن و فولاد، سایر گازهای نفتی مایعشده، سوسپانسیون پی‌‌‌‌‌وی‌‌‌‌‌سی، میله فولادی‌گرم نوردشده، طومار فولادی‌گرم نوردشده با پهنای بالا، محصولات آهنی‌اسفنجی، مغز پسته، پارازایلن، طومار فولادی‌گرم نوردشده کم‌‌‌‌‌پهنا، سایر هیدروکربوری‌‌‌‌‌های غیر‌حلقوی، پلی‌پروپیلن گرید نساجی، اجزا و قطعات توربین‌‌‌‌‌های بخار و در نهایت بیستمین قلم پلی‌‌‌‌‌اتیلن گرید تزریقی سنگین قرار گرفته است.
مقاصد مهم تاثیرگذار در تغییر ارزشی صادرات
فهرست بیست مقصد با بیشترین مشارکت مثبت در افزایش ۳/ ۱۳درصدی ارزش صادرات طی نیمه نخست سال۱۴۰۱ با چین آغاز می‌شود که سهمی ۸/ ۵درصدی در این فرآیند داشته است، پس از آن، امارات با ۴درصد مقام دوم را کسب کرده است و به‌دنبال آن ترکیه با ۵/ ۱درصد جایگاه سوم را دارد. عمان نیز با ۲/ ۱درصد، چهارمین کشور با بیشترین مشارکت مثبت در رشد صادراتی است.
کشورهایی که رتبه‌‌‌‌‌های پنجم تا بیستم را کسب کردهاند به ترتیب عبارتند از: جمهوری‌آذربایجان، موزامبیک، سنگاپور، آفریقای‌جنوبی، سودان، هند، نیجریه، فدراسیون‌روسیه، ترکمنستان، تاجیکستان، اردن، ساحل‌عاج، سوریه، بنگلادش، آلبانی و در آخر ارمنستان. در مقابل این کشورها بیشترین مشارکت منفی در درصد ارزش صادرات ایران طی نیمه نخست ۱۴۰۱ را داشتهاند. در صدر این فهرست عراق قرار دارد که ۱/ ۲درصد مشارکت منفی برای رشد ارزش صادرات ایران داشته، سپس افغانستان با مشارکت منفی ۹/ ۰درصدی مانع از رشد بیشتر صادرات در نیمه نخست شده و پس از آن غنا با ۷/ ۰درصد مشارکت منفی قرار گرفته است. تایلند در رتبه چهارم ۵/ ۰درصد تاثیر منفی بر رشد ارزش صادراتی ایران داشته است. رتبه‌‌‌‌‌های پنجم تا بیستم مشارکت منفی را به ترتیب ایتالیا، اندونزی، الجزایر، آلمان، برزیل، ویتنام، میانمار، مالزی، فیلیپین، اوکراین، کره‌جنوبی، تانزانیا، قطر، قرقیزستان و در نهایت کنیا اشغال کردهاند.
