اگر کشور از مشکلاتی نظیر تورم بالا، رکود، چالش‌های تامین مالی و... رنج ببرد، احتمالا کاهش انتشار آلاینده‌ها در اولویت نخواهد بود. با این حال، اشتباه بزرگی است که تغییرات آب‌وهوایی به‌عنوان چالش جدی در نظر گرفته نشود.
با تلاش کشورها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای به‌منظور جلوگیری از بروز فاجعه آب‌وهوایی، گازهای گلخانه‌‌‌ای از چهره اقتصاد جهانی زدوده می‌شود. کربن‌‌‌زدایی، تقاضا برای کالاها و خدمات کثیف را کاهش و در مقابل تقاضا برای کالاهای سبزتر را افزایش می‌دهد. سوال این نیست که برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای چه کاری می‌‌‌توان انجام داد، بلکه سوال این است که چگونه می‌‌‌توان با ورود به صنایعی که به‌سرعت در حال رشد هستند، توسعه کشور را تسریع و همزمان به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای در جهان کمک کرد.
تاریخ هر کشور اساسا با توسعه معدود محصولاتی که قادر به تولید و صادرات آن است شکل گرفته است. اقتصادهای موفق در شرق آسیا و اروپای شرقی با ارتقای حوزه‌‌‌های مزیت نسبی خود، از پوشاک گرفته تا محصولات الکترونیکی، ماشین‌‌‌آلات و مواد شیمیایی، طی چند دهه رشد زیادی داشته‌‌‌اند و خود را به صنایعی که از گذشته به ارث برده بودند، محدود نکرده‌اند. اگر بخواهید مشاغلی ایجاد کنید که درآمد بیشتری داشته باشند، باید صنایع جدیدی پیدا کنید که در کنار درآمد بیشتر، صادرات رقابتی هم داشته باشند.
نمی‌‌‌دانیم چه فناوری‌‌‌هایی به اقتصاد جهانی کم‌کربن کمک می‌کنند یا چه مواد و قابلیتهای تولیدی مورد نیاز است یا جهان به چه رژیم‌های تنظیم‌‌‌گری نیاز دارد؛ چه برسد به اینکه چه نوع همکاری‌ای در روابط بین بزرگ‌ترین منتشرکننده‌های گازهای گلخانه‌‌‌ای شکل خواهد گرفت. کشورهایی میتوانند این ابهامات را حل کنند که نقش فعالی در این زمینه ایفا می‌کنند و بر قابلیت‌هایی که مزیت نسبی آینده آنها را تشکیل می‌دهد، تسلط دارند. بنابراین هنگام کشف و بهره‌برداری از فرصت‌‌‌ها و تهدیدها، باید موضوعات زیر را مد نظر قرار داد.
۱. گسترش برق‌‌‌رسانی: بیش از ۷۰درصد انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای جهانی ناشی از مصرف انرژی است. جهان برای کربن‌‌‌زدایی، باید وسایل الکترونیکی را جایگزین وسایلی کند که در حال حاضر با سوخت‌‌‌های فسیلی کار می‌کنند و از منابع سبز مانند باد و خورشید انرژی تولید کند. این کار نیازمند مقادیر زیادی پنل‌‌‌های خورشیدی، توربین‌های بادی، کابل‌‌‌های الکتریکی و خازن‌‌‌ها و همچنین مکانیزم‌هایی برای ذخیره انرژی مانند باتری‌‌‌های لیتیوم یونی نیاز است. همچنین تبدیل الکتریسیته به هیدروژن و برعکس، نیازمند الکترولایزرها و سلول‌‌‌های سوختی است. تمام این محصولات از فلزات و عناصر خاکی کمیاب قابل استحصال هستند. اگر جهان می‌خواهد به صفر خالص برسد، باید تولید این مواد معدنی را چند برابر افزایش دهد. معدن به خودی خود صنعت انرژی‌‌‌بر است. در آینده به احتمال زیاد باید انرژی مورد استفاده در معدن نیز سبز باشد. استخراج معادن همچنین اثرات زیست‌محیطی محلی دارد و به‌شدت آب‌‌‌بر است. بیشتر کشورها در اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری که به اندازه کافی این خطرات و تضاد منافع در نظر نمی‌گیرند. علاوه بر این، مواد معدنی باید به کالاهای سرمایه‌ای موردنیاز فرآیند برق‌‌‌رسانی تبدیل شوند. امروزه کارخانه‌‌‌های بزرگ بسیاری برای تولید باتری‌‌‌های لیتیوم یونی، عمدتا در چین، اروپا و ایالات‌متحده ساخته می‌‌‌شوند. چرا هیچ‌کدام در کشور شما نیستند؟ آیا آنچه را که برای میزبانی لازم است دارید؟ اگر نه، می‌‌‌توانید قابلیتهای از دست رفته را بازیابی کنید؟
در حالی که برخی صنایع با کربن‌‌‌زدایی جهانی رشد می‌کنند، برخی دیگر کوچک می‌‌‌شوند. بنابراین باید صنایع صادراتی را که گازهای گلخانه‌‌‌ای زیادی منتشر می‌کنند شناسایی کنید. این شرکت‌ها تحت‌تاثیر روندهای جهانی قرار خواهند گرفت. همچنین زودتر از آنچه فکر می‌‌‌کنید، شرکت‌ها در دسترسی به منابع مالی دچار مشکل می‌‌‌شوند؛ زیرا بازارهای سرمایه از سرگردان شدن دارایی‌‌‌هایی‌شان در نتیجه سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها واهمه دارند. بنابراین راه‌‌‌هایی پیدا کنید تا قابلیت‌‌‌هایتان را به مشتریان بالقوه‌‌‌تر نشان دهید.
۲. در حوزه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کنید: خورشید و باد در بسیاری از کشورها جزو منابع انرژی به شمار میروند. برخی کشورها (نظیر نامیبیا، شیلی و استرالیا) سخت در تلاش هستند تا از این منابع انرژی سبز برای تولید محصولات استفاده کنند. ممکن است این اقدام اولین گام برای آینده‌‌‌ای نویدبخش‌تر باشد. نفت و زغال‌سنگ متراکم از انرژی هستند. اگر یک بشکه نفت حدود ۱۰۰دلار ارزش داشته باشد، حمل‌ونقل آن به سراسر جهان کمتر از ۴دلار هزینه دارد؛ در نتیجه، نفت و زغال‌سنگ جهان را از منظر انرژی هم‌سطح کرده است. کشورهای فقیر از لحاظ انرژی میتوانند در محصولات انرژی‌‌‌بر رقابت‌‌‌پذیر شوند. برای مثال چین، ژاپن و آلمان صادرکنندگان عمده فولاد و واردکننده انرژی هستند. بعید است این مورد در خصوص جایگزین‌‌‌های نفت مصداق داشته باشد. به عنوان مثال، در مورد گاز طبیعی، به دلیل هزینه مایع‌‌‌سازی و حمل‌ونقل، تفاوت قیمت زیادی بین بازارها وجود دارد. کشورهایی که تابش آفتاب زیادی دارند، انرژی خورشیدی را با کمتر از ۲۰دلار در مگاوات ساعت تولید می‌کنند. برای جابه‌جایی انرژی در مسافت طولانی، باید گاز طبیعی به فرآورده‌های مایع نظیر آمونیاک تبدیل و ذخیره شود. اما این تبدیل هزینه انرژی را ۶برابر می‌کند. این امر انگیزه زیادی برای استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر ایجاد می‌کند. بنابراین صنایع انرژی‌‌‌بر به سمت مناطق غنی از انرژی سبز خواهند رفت.
۳. هزینه سرمایه را پایین نگه دارید: تابش خورشید، وزش باد و بارش باران هزینه‌ای ندارد. بیشتر هزینه تولید انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر هزینه ثابت تجهیزات، از جمله هزینه سرمایه برای خرید آن است. چقدر هزینه پرداخت می‌‌‌کنید؟ اگر در آلمان هستید، شاید بتوانید با ۲درصد وام دریافت کنید. در جمهوری دومینیکن ممکن است نرخ بهره تسهیلات ۷درصد باشد. بنابراین، اگرچه جمهوری دومینیکن آفتابی‌‌‌تر از آلمان است، اما این امر به معنای ارزانتر بودن انرژی خورشیدی نیست؛ زیرا با وجود آنکه خورشید در مناطق استوایی بیشتر می‌‌‌تابد، بازارهای سرمایه از این مناطق دوری می‌کنند و مزیت نسبی معکوس می‌شود. نهادها و مدیریت خوب اقتصاد کلان که ریسک کشور را پایین نگه می‌‌‌دارند، اصلی‌ترین تعیین‌‌‌کننده‌‌‌های هزینه سرمایه و در نتیجه توانایی کشورها برای رقابت در انرژی سبز هستند. جهان مملو از کشورهایی است که مواهب طبیعی خود را به دلیل شکست در مدیریت کلان اقتصاد و بخش معدن به هدر داده‌‌‌اند. ونزوئلا دارای بزرگ‌ترین ذخایر نفت جهان است؛ اما تولید نفت آن نسبت به سال ۱۹۹۸ (دوره اوج) به دلیل سلب مالکیت نفت و سوءمدیریتی که بازارهای سرمایه را با ریسک مواجه کرده بود، ۸۰درصد کاهش یافته است. اگر آنها منابع خود را نادرست مدیریت کنند، سرنوشت مشابهی می‌‌‌تواند در انتظار کشورهای دارای فلزات موردنیاز برای گذار به اقتصاد سبز مانند لیتیوم، کبالت، مس، آلومینیوم و نیکل باشد.
۴. ریسک‌‌‌های فناورانه را مدیریت کنید: عدم‌قطعیت فناوری همیشه وجود دارد. چه کسی فکر می‌‌‌کرد گوشی هوشمند جایگزین ساعت زنگ‌‌‌دار، دوربین، پخش‌‌‌کننده سی‌‌‌دی و حتی رایانه شود. امروزه یک‌مگاوات ساعت انرژی خورشیدی ارزانتر از سوخت فسیلی موردنیاز برای تولید همان میزان انرژی با استفاده از یک‌نیروگاه حرارتی است. در مسیر صفر خالص، نمی‌‌‌دانیم کدام فناوری‌‌‌ها برنده مسابقه خواهند بود. اما از بسیاری از فناوری‌‌‌های در حال اجرا آگاه هستیم. آنها ابتدا به عنوان ایده در مقالات علمی و ثبت اختراع ظاهر می‌‌‌شوند، سپس به سمت تولید آزمایشی و در نهایت به سمت تجاری‌‌‌سازی میروند. بنابراین باید از فناوری‌‌‌های آتی آگاه باشید. صنعت به‌طور مستمر بر فناوری نظارت دارد؛ اما تعداد کمی از دولت‌‌‌ها این وظیفه را برعهده دارند. اسرائیل و سنگاپور دانشمندان ارشدی در وزارتخانه‌‌‌های اقتصادی خود دارند تا تغییرات را پیش‌بینی کرده و فناوری مناسب را تعیین کنند. با توجه به منابع بزرگ لیتیوم در شیلی، دولت در حال سرمایه‌گذاری روی مرکز تحقیقات لیتیوم با کنسرسیومی از دانشگاه‌‌‌های جهانی است تا بتواند در راس فناوری‌‌‌هایی قرار گیرد که ممکن است هزینه‌‌‌ها را کاهش و استفاده از لیتیوم را افزایش دهد.
۵. حفره‌‌‌های کربن را کشف کنید: صفر خالص، صفر ناخالص نیست. تفاوت در جذب کربن است و احتمالا در آینده بازارهایی برای آن خلق خواهد شد. ممکن است با احیای جنگل‌‌‌های از بین رفته یا حفاظت از جنگل‌‌‌های موجود بتوانید مجوز کربن دریافت کنید. به‌عنوان مثال، در آمازون، مردم درختان را قطع می‌کنند؛ زیرا استفاده از زمین و دامداری سودآورتر است. با این حال، با قیمت معقول کربن، جنگل می‌‌‌تواند کربنی را جذب کند که در هر هکتار از گوشت گاو ارزشمندتر است. اما قیمت کربن امروز منطقی نیست. در بسیاری از کشورها، بازار کربن وجود ندارد و اگر وجود دارد، (برخی کشورهای اروپایی) آنقدر قیمت آن پایین است که نمی‌‌‌توان جنگل‌‌‌ها را سودآورتر از دامداری کرد. در بازارهای خوب، قیمت کربن باید در سطح جهانی برابر باشد؛ زیرا اتمسفر (جو) جهانی است. اما بازارها نمی‌‌‌توانند تخمین بزنند کربنی که امسال از سوی درختان جذب شده، سال آینده زمانی که افراد زمین (جنگل) را برای گاوها پاک می‌کنند، به جو باز نمی‌‌‌گردد. به همین دلیل، مجوزهای کربن با تخفیف زیادی معامله می‌شود. پس باید موسساتی را برای مجوزهای کربن معتبر توسعه دهید.
۶. برای یادگیری برنامه‌‌‌ریزی کنید: امروزه هیچ کشوری در زمینه فناوری‌‌‌ها و صنایعی که آینده را شکل می‌دهند، برتری ندارد. اما برخی یاد می‌گیرند و برخی دیگر نمی‌آموزند. برای اینکه مطمئن شوید کشورتان در گروه اول قرار دارد چه کاری انجام خواهید داد؟ اغلب به کشورها گفته می‌شود از کارهایی که به‌خوبی انجام نمی‌‌‌دهند اجتناب کنند و روی چیزهایی تمرکز کنند که در آنها تخصص دارند. اما رشد صرفا با تمرکز بر حوزه‌‌‌های فعلی مزیت نسبی به‌دست نمی‌‌‌آید. البته کشورها در حال کامل‌کردن مزیت‌های نسبی خود هستند. فرانسه سابقه طولانی در تولید پنیر دارد، اما در ساخت هواپیماهای تجاری و قطارهای سریع‌السیر نیز متخصص شده است. چه کسی ظرفیت تولید الکترولیزهای رقابتی را توسعه خواهد داد؟ چه کسی آفتاب و باد را به منبع مزیت تبدیل خواهد کرد؟ برخی کشورها بر جذب سرمایه‌گذاری‌‌‌های راهبردی و استعدادهای جهانی، تسهیل پذیرش فناوری با حمایت از برنامه‌‌‌های تحقیقاتی در دانشگاه‌‌‌ها و فراتر از آن تمرکز می‌کنند. به ندرت می‌‌‌توان با بستن بازار داخلی این کار را انجام داد.
نویسنده: ریکاردو هاسمن
مترجم: دکتر حسن ولی‌بیگی - عضو هیات‌علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی
